ZIPPO – NGỌN LỬA “SỐNG DAI” NHẤT THẾ KỶ 20

Từ cuối thế kỷ 19, khi những chiếc bật lửa cơ khí đầu tiên như IMCO (Áo) hay Ronson (Anh – Mỹ) xuất hiện, con người lần đầu tiên có thể tạo lửa nhanh gọn chỉ bằng một thao tác ngón tay. Ban đầu, bật lửa chỉ là công cụ: một thiết bị đánh đá lửa kết hợp bấc thấm nhiên liệu. Nhưng rất nhanh, nó trở thành vật dụng gắn với hình ảnh người đàn ông hiện đại: nhỏ, chắc, luôn nằm trong túi áo và đủ bền để đi qua nhiều năm tháng.

Theo thời gian, mỗi quốc gia lại ưu ái một loại bật lửa khác nhau: châu Âu chuộng kiểu dáng thanh và nhẹ; Mỹ thích thiết kế kim loại khoẻ, bền, có thể sửa chữa và tái sử dụng. Bật lửa vì thế không chỉ là đồ tiện ích, mà còn phản ánh thẩm mỹ, thói quen và lối sống của từng thời đại.

Trong thế giới đó, có một cái tên vượt lên khỏi khái niệm “dụng cụ tạo lửa”: một chiếc bật lửa được thiết kế để hoạt động trong gió mạnh, phục vụ người lính sống sót qua chiến tranh và trở thành một biểu tượng văn hóa nam giới suốt gần một thế kỷ.

Zippo - chiếc bật lửa có sức sống dài hơn cả nhiều câu chuyện về nó, The Highball sẽ cùng bạn tìm hiểu nhé.

Lịch sử

Một đêm tối năm 1932, tại một thị trấn công nghiệp nhỏ ở Pennsylvania, George G. Blaisdell (1895-1979) nhìn người bạn loay hoay với một chiếc bật lửa Áo, chắn gió tốt, bền, nhưng khó bật bằng một tay. Ông ngẫm nghĩ rồi quyết định mua lại chiếc bật lửa đó để tháo rời nghiên cứu.

Cuối năm đó, Zippo Manufacturing Company ra đời. Blaisdell giữ lại vách chắn gió bao bọc vòng quanh sợi bấc và đá lửa, ông cải tiến toàn bộ chiếc quẹt lửa từ thân hộp kim loại gọn chắc, nắp bản lề bật sắc gọn, cơ chế đánh lửa thuận tay và có thể châm thêm gas. Ông gọi nó là “Zippo” vì thích âm thanh hiện đại của từ zipper (khuy kéo). Những cải tiến này góp phần định hình những chiếc Zippo đầu tiên và hầu như không thay đổi cho hàng thập kỉ sau đó. Năm 1933 đánh dấu sự kiện chiếc bật lửa Zippo đầu tiên được xuất xưởng và được cấp bằng sáng chế 3 năm sau đó.

Sự phổ biến của Zippo bùng lên trong chiến tranh thế giới II. Từ 1941 đến 1945, nhờ vào độ bền và tiện dụng, nhà máy đã cung cấp số lượng hàng rất lớn cho quân đội Mỹ. Trong thời kỳ này, Zippo có lớp vỏ thép sơn đen sần, thô và chắc để phù hợp với chiến trường. 

Những người sưu tầm đồ cổ chắc cũng không quá xa lạ với những chiếc Zippo có khắc tên của người lính, năm sinh và đôi lúc là những câu châm ngôn của người chủ. Trên chiến trường, khi tương lai vẫn là một dấu chấm hỏi, thì trong túi áo của mỗi người lính vẫn luôn có chiếc bật lửa Zippo là vật bất ly thân.

Có những thứ trở thành biểu tượng không phải vì nó được sinh ra để làm biểu tượng, mà vì nó đi cùng con người ở những khoảnh khắc quan trọng nhất. Zippo chính là một trong số đó.

Những câu chuyện

Nếu Thế chiến II mang Zippo đến với công chúng, thì chiến tranh Việt Nam biến nó thành một biểu tượng văn hoá toàn cầu. Tại Sài Gòn, Biên Hoà, Đà Nẵng... lính Mỹ thường tìm đến những tiệm khắc thủ công để biến chiếc Zippo của mình thành một “nhật ký bằng kim loại”.

Những dòng chữ khắc lên vỏ bật lửa đôi khi hài hước, đôi khi chua chát, đôi khi là lời cầu nguyện - phản ánh những nghĩ suy chân thật nhất của họ, một số hình ảnh về chúng vẫn được lan truyền trên internet thời nay vì sức nặng trong câu từ:

“WE THE UNWILLING, LED BY THE UNQUALIFIED…”

“Chúng tôi - những kẻ không tự nguyện, được dẫn dắt bởi những người không đủ năng lực…”

“I’M ALREADY IN HELL – VIETNAM 68–69.”

“Tôi đang ở Địa Ngục sẵn rồi – Việt Nam 68-69.”

Những chiếc “Vietnam Zippo” sau này được sưu tầm, trưng bày, viết sách, đấu giá… ngoài việc là một món đồ lính cổ có giá trị, nó còn là tư liệu văn hóa của một thời đại nhiều mất mát và xung đột mà người ta gọi là thế hệ Im lặng (The Silent Generation). Điều thú vị là truyền thống khắc bật lửa có từ thời Pháp ở Đông Dương, nhưng phải đến khi Zippo xuất hiện, những chiếc bật lửa mới thực sự trở thành một phần của ký ức chiến tranh. Chúng vừa là bùa may mắn, vừa là nơi trút cảm xúc, vừa là cách để mỗi người lính nói ra điều mình không thể nói thành lời.

Sau chiến tranh, Zippo trở lại đời sống thường nhật: xuất hiện trong phim trắng đen, phim cao bồi, các bộ phim gangster Mỹ thập niên 90. Các nhân vật mạnh mẽ – từ Humphrey Bogart, Clint Eastwood đến những người lính, công nhân, thợ máy - đều từng cầm Zippo trên tay.

Zippo đi sâu vào văn hóa của đại chúng, vào những điện ảnh thường thức, để có được một nhận diện mạnh mẽ cho riêng mình, nơi những người đàn ông cầm Zippo, bên những câu chuyện khó trải lòng.

Ở thời hiện đại, khi đàn ông có ít thứ để họ xem như “đồ của riêng mình”, những món đồ có thể dùng suốt đời, Zippo lại càng trở thành một biểu tượng lặng lẽ nhưng đầy trọng lượng. Nó là thứ có thể truyền lại từ cha sang con. Thứ chứa trong nó mùi thời gian và những vết xước có thể nói vài câu chuyện mà con người đôi khi không thể tự nói với nhau.

Chính sách bảo hành trọn đời – lý do khiến Zippo sống mãi

Zippo không chỉ đáng sưu tầm vì ý nghĩa văn hóa, nó đáng sưu tầm vì nó không chết.

Chính sách “It works or we fix it free” đã tồn tại gần một thế kỷ. Một số dân sưu tập từng gửi Zippo cổ 40–50 năm tuổi về Bradford và nhận lại chiếc bật lửa được hồi sinh gần như nguyên trạng. Tư duy của Zippo có thể xem là một định nghĩa khác về ‘xa xỉ’: không phải hào nhoáng, mà là sự trung thực và bền bỉ.

Các lưu ý sưu tầm

Những người mới chơi Zippo thường bắt đầu bằng cảm xúc. Nhưng để sưu tầm đúng nghĩa – hiểu được vì sao có chiếc chỉ vài trăm nghìn, có chiếc vài chục triệu - thì có ba yếu tố quan trọng mà The Highball muốn nhắc tới.

1. Mã đáy – “DNA” của một chiếc Zippo

Zippo bắt đầu đóng date code (mã đáy) từ giữa thập niên 1950. Ban đầu chỉ là những dấu chấm, dấu gạch. Từ năm 1933 đến giữa những năm 1950, chữ "Zippo" được in hoa. Vào cuối những năm 1940, logo in nghiêng được phát triển và dần bị loại bỏ vào khoảng năm 1955. Logo Zippo được khôi phục vào cuối những năm 1970 và được sử dụng làm con dấu dưới cùng vào năm 1980. Đến 1986, mã đáy trở nên rõ ràng:

A–L: tháng (A = January… L = December)

Số La Mã hoặc số Ả Rập: năm sản xuất

Chỉ cần lật đáy lên, bạn sẽ biết chiếc Zippo sinh ra tháng nào năm nào. Điều này cực kỳ quan trọng trong định giá và xác thực. Một chiếc Zippo “black crackle” chính gốc thời 1940s có giá trị gấp nhiều lần bản tái bản. Những chiếc sản xuất tại Bradford cũng được đánh giá cao hơn so với những bản làm tại Canada trong một số thời kỳ.

2. Tình trạng – Vết xước nào đáng giá, vết xước nào không?

Khác với sneaker hay đồng hồ, Zippo không cần phải mới tinh mới giá trị. Ngược lại, những dấu vết thời gian củng cố giá trị một chiếc zippo cổ gồm vết trầy “đúng lịch sử”, khắc tay của người lính, mốc thời gian rõ ràng, vết cháy xém do sử dụng thật. Tuy nhiên, cũng có một số dấu hiệu Zippo cổ bị làm giả như vỏ được mài lại, ruột không phải bản gốc cùng năm, khắc laser hiện đại giả cổ.

Zippo cổ đáng giá nhất không phải vì đẹp, mà vì giá trị lịch sử nó mang lại, nên độc giả hãy lưu ý chi tiết này.

3. Một số dòng sản phẩm có giá trị sưu tầm cao của Zippo

Với lịch sử lâu đời, Zippo đã cho ra mắt nhiều dòng bật lửa đa dạng về mẫu mã, vật liệu lẫn nét chạm khắc. Một số phân loại có thể dựa vào kiểu dáng (Regular, Vintage, Slim, 1935 Replica, 1941 Replica, Barcroft), vật liệu (từ Chrome, Brass, Red Brass, Steel, Silver, Gold tới Titanium), độ hoàn thiện và cuối cùng là phong cách trang trí. Tuy nhiên, việc phân loại dựa vào kiểu dáng vẫn là điều tiên quyết. Trong số trên, dòng Slim nổi bật bởi thiết kế gọn, nhẹ, hẹp hẳn về chiều rộng so với dòng Regular và Vintage vì chúng hướng tới phái nữ; tiếp theo là dòng Barcroft nổi bật với thiết kế để bàn, nhiều nhà sưu tầm săn lùng vì nó đã ngừng sản xuất

Bên cạnh sức hút từ lịch sử, độ hiếm và mốc thời gian sản xuất là yếu tố quyết định giá trị sưu tầm của một chiếc Zippo. Trong giới chơi bật lửa, có một số dòng luôn nằm trong nhóm đáng sở hữu nhất, không chỉ vì tuổi đời mà còn vì câu chuyện và tính nguyên bản mà chúng mang theo.

Zippo “Black Crackle” giai đoạn Thế chiến II (1941–1945)

Khoảng thời gian 1933-1942, vỏ bật lửa Zippo được làm từ ​​đồng thau và crôm nhưng sau đó, cả hai vật liệu này phải cung cấp quân đội. Zippo chuyển sang vỏ thép và vỏ trong. Do vỏ thép có bề mặt không đồng đều, nên chúng được phủ một lớp đen dày. Black Crackle được quân đội Mỹ sử dụng rộng rãi, nhưng bản còn nguyên vỏ, nguyên ruột hiện rất hiếm. Trên thị trường sưu tầm quốc tế, một chiếc Black Crackle còn đẹp có thể dao động từ 300–800 USD, các bản xuất sắc hoặc còn hộp gốc có thể vượt 1.500 USD trong các phiên đấu giá.

Zippo đời đầu 1933–1935

Đây là “chén thánh” của giới sưu tầm: bản lề ngoài (external hinge), dáng hộp thô, vuông vức và rất ít mẫu tồn tại. Giá trị phụ thuộc vào tình trạng, nhưng các nguồn đấu giá ghi nhận mức từ 3.000–7.000 USD, thậm chí một số chiếc nguyên bản đã đạt trên 10.000 USD.

Ngoài ra còn có thêm 1935 Replica và 1941 Replica, tái bản của hai mẫu nổi tiếng. Dù không phải bản cổ, hai dòng Replica này vẫn được giới sưu tầm đánh giá cao nhờ trung thành với thiết kế gốc. Giá thị trường nằm trong mức 40–80 USD, nhưng các phiên bản giới hạn (limited) hoặc khắc sâu có thể lên đến 150–300 USD.

Zippo Việt Nam (1960–1970)

Những chiếc Zippo khắc tay trong của binh lính Mỹ và Pháp, thể hiện tâm trạng của lính Mỹ tại Việt Nam. Giá phụ thuộc vào mức độ xác thực vì hàng giả tràn lan, nhưng những chiếc có provenance (nguồn gốc/lịch sử sở hữu) rõ ràng thường nằm trong mức 300–1.000 USD; các mẫu hiếm từng được ghi nhận ở ngưỡng 2.000–4.000 USD.

Những chiếc zippo đầu tiên được khắc tại Việt Nam trong thời kỳ Pháp chiếm đóng Đông Dương. Nhưng hàng của Pháp chủ yếu là bật lửa chống gió Olympic sản xuất tại Nhật Bản hoặc loại bật lửa Drago của Pháp với hai lỗ đánh lửa và một tay cầm để bảo vệ bấc.

Cho đến khi Mỹ xâm lược Việt Nam, zippo chính hãng mới xuất hiện khi binh lính mua ở chợ đen hoặc cửa hàng chính thức. Những người lính cá nhân hóa chúng bằng cách khắc phù hiệu đơn vị, khẩu hiệu cá nhân, hoặc những câu nói hài đen. Vào thời điểm đó, binh lính Mỹ thường khắc zippo trên đường Catinat (nay là Đồng Khởi) tại Sài Gòn.

Hầu hết zippo khắc tại Việt Nam đều có mã đáy từ năm 1965-1973 (vì quân đội Mỹ rút khỏi Việt Nam vào đầu năm 1973). Nếu may mắn thì một số ông bà của chúng ta có thể giữ được vài cái zippo như là chiến lợi phẩm từ lính Mỹ.

Zippo Sterling Silver & các bản vỏ quý

Dòng bạc nguyên khối luôn được giới chơi săn vì độ sang và độ bền. Giá mới của Zippo Sterling Silver hiện vào khoảng 220–300 USD, nhưng các bản đời cũ, bản khắc tay hoặc limited có thể được trao đổi ở mức 500–1.000 USD. Ngoài ra thì các vật liệu khác như Đồng đỏ (Red Brass) cũng được đánh giá cao vì độ nghệ thuật của bề mặt vật liệu khi chạm khắc.

Zippo Nhật

Cuộc chơi zippo đã không còn độc nhất ở Mỹ, nước Nhật là một ví dụ khi người dân từng tiêu thụ zippo từ Mỹ rất sớm. Sau này, dân Nhật nhập khẩu zippo từ Mỹ về và khắc các thiết kế riêng mang tính văn hóa của Nhật Bản. Vì tính thủ công độc bản, Zippo Nhật dễ nhận biết vì vỏ luôn dày để phù hợp với những thiết kế tinh xảo và có một không hai. Ở Việt Nam còn chưa quá chuộng giữa loại zippo của Nhật, cộng thêm giá thành cao nên zippo Nhật thường chỉ dành cho dân chơi cao cấp hơn.

Zippo Limited Edition & các bản hợp tác thương hiệu

Thương hiệu Zippo thường phát hành các phiên bản kỷ niệm hoặc hợp tác đặc biệt như cùng Harley Davidson, Marlboro, Chrome Hearts hay Disney. Một số mẫu đạt mức giá cao do số lượng cực hiếm, ví dụ như mẫu kỷ niệm 90 năm thành lập Zippo (2022) - Zippo 49866, chỉ có 30.000 chiếc cho thị trường Châu Á Thái Bình Dương. Tiêu biểu hơn, chiếc Zippo hợp tác cùng thương hiệu “Bond 007” từng được rao bán trên thị trường với mức 30.000 USD - một minh chứng rõ ràng cho việc Zippo đã vượt khỏi phạm vi đồ dùng và bước vào thế giới sưu tầm cao cấp.

Ở thời đại mà mọi thứ bị thiết kế để lỗi thời, một món đồ có thể sống cùng người đàn ông cả đời và có thể truyền lại cho thế hệ sau hiếm như một câu chuyện được kể đúng. Zippo tồn tại không phải vì nó đẹp nhất, tiện nhất hay công nghệ nhất. Nó tồn tại vì nó là một trong những món đồ hiếm hoi đủ trung thành để đi cùng đàn ông qua rất nhiều giai đoạn của cuộc đời: từ tuổi trẻ ồn ào đến những ngày trầm lặng hơn. Đó là sự đảm bảo, của lịch sử được cầm gọn trong tay, của một thái độ sống không chạy theo thứ thay đổi quá nhanh. Đôi lúc như người bố già cặm cụi chăm chỉ, hay như một người chủ doanh nghiệp kiên định luôn phải đương đầu với biến động thị trường. Nó nhắc ta rằng: những gì bền bỉ nhất thường không cần phô trương.